'De dood is niet het einde'

Leo Feijen spreekt over afscheid, rouw, verzoening en leven

SLIEDRECHT - ,,Maak tijd.'' Dat was de belangrijkste boodschap in een lezing van Leo Feijen, bekend van KRO Kruispunt. Hij sprak in de Gereformeerde Kerk aan de Middeldiepstraat in Sliedrecht over afscheid, rouw, verzoening en leven. Hij wierp een bijzondere kijk op het begrip sterven. ,,Ik maakte tijd en er zijn dingen gebeurd die ik nooit had verwacht.''

Door Annika Both

Fijen schreef onder andere de boeken 'Het jaar dat mijn vader stierf' en 'Leven met de dood'. Hoe blijven mensen overeind als ze geslagen worden door het bestaan? Welke woorden, teksten en gedichten geven kracht en bieden troost na een verlies of schokkende gebeurtenis in het leven? Hoe leef je verder wanneer je een dierbare verliest en waarin vind je houvast om verder te leven met de dood?

Dankbaar

,,Mijn vader was 84 jaar. Een respectabele leeftijd, maar alsnog kon ik niet geloven dat hij ging sterven'', vertelt Fijen aan de mensen in de zaal. Hij herinnert zich een bijzonder gesprek met zijn vader, vlak voor zijn overlijden. ,,Hij verdween in een coma. Toen ik naast hem zat, wachtend op de dood, dacht ik: wat ben ik blij dat ik er gisteren was. Hij had een uur met me over zijn leven gesproken. Het was prachtig, want voorheen was hij bitter en in dat gesprek was hij juist weer volledig zichzelf.'' Fijen is zijn zus geweldig dankbaar dat zij hem riep om bij hun vader te komen, precies op het moment dat het nodig was. Hij leert op dat moment een belangrijke les. ,,Laat je roepen, luister en wees er. Maak tijd - ik deed het en er zijn dingen gebeurd die ik nooit had verwacht. Het is wrang, maar in je pijn zie je de meest dierbare herinneringen tot je komen.''

Het relaas van Fijen zit vol herkenning. Mensen in de zaal knikken, sluiten hun ogen en luisteren belangstellend. ,,Wanneer je bepaalde dingen niet hebt gezegd, is de afsluiting niet volledig. Dus maak tijd om te zeggen dat je van iemand houdt. Neem afscheid met onvoorwaardelijke aandacht, wat dat is wat heelt. Doe het, zeg het, ook bij leven, want je weet nooit of er een morgen is.''

Verzoening

Welbeschouwelijk is de vertelling van Fijen een raadgeving, gestaafd door ervaring en onderzoek. Hij geeft zijn toehoorders advies en werpt een bijzondere kijk op het begrip sterven. ,,Maak tijd voor relaties. Niemand kan sterven voordat er een knoop ontward wordt. In deze wereld van gebroken relaties betekent sterven weer heel worden, de scherven bijeenrapen en misschien wel verzoening.'' Fijen geeft een voorbeeld van zijn oom en nichtjes die een tijd in onmin leefden. ,,Doordat ze elkaar aan het sterfbed vergeving schonken, kon mijn oom met een glimlach sterven én kregen mijn nichtjes een kans op een goede afsluiting.'' Hij stelt dat sterven in de meeste gevallen 80% mentaal is en maar 20% lichamelijk. ,,Het is belangrijk dat je je verzoent met de mensen met wie je een verstoorde relatie hebt. Je kunt namelijk gemakkelijker loslaten, wanneer je je hebt verzoend.''

Troosten

Hij vervolgt: ,,Neem de stilte. We willen graag alles volkletsen, maar dat hoeft niet aan het sterfbed. Aan het sterfbed vind je misschien wel meer verbondenheid in de stilte, dan in welk woord ook. Neem de tijd om te wachten. Het is een tijd van haast, maar sterven is een kwestie van wachten. We moeten leren geduld te hebben. Sterven is een oefening in nederigheid; het is niet erg om te buigen. Op hun dieptepunt doen mensen de deuren open die anders gesloten bleven. De mooiste geschenken liggen verborgen in de diepste pijn. Daarom is het het waard om te wachten. Neem tijd voor de simpelste dingen, zoals rituelen. Wat mensen niet meer kunnen, dat doen rituelen. Wanneer woorden er niet meer zijn, brengen rituelen - zoals eten of het Onzevader - de mensen nader tot elkaar. Het is de communicatie tussen de stervende en degene die achterblijft. Je hoeft nergens naar te zoeken, want ze zijn al voorgeschreven. Neem de tijd om vast te leggen wat er gebeurt. Je vergeet zoveel dingen, daarom is het goed ze op te schrijven. Het kan zoveel troost bieden, wanneer je terug leest wat je hebt geschreven. Ook begrijp je bepaalde gebeurtenissen soms niet meteen; pas weken, maanden, jaren later snap je hun betekenis. Want je krijgt tekens. We moeten zien dat de doden soms rechtstreeks tot ons spreken. De dood is namelijk niet het einde. De doden zijn ook verbonden met je in het heden. Koester de herinneringen, want die troosten je en helpen je om verder te gaan.''